Er zijn mensen die geloven dat het leven aan elkaar hangt van keuzes: op ieder moment van de dag kiest de mens bepaalde afslagen in het leven wel, en andere niet. Na verloop van tijd ontstaat een reusachtige keuzeboom die zich in de richting van de toekomst vertakt. Op elk kruispunt van die vertakkende structuur bevindt zich een keuzemoment, waarop je het ene deed maar het andere had kunnen doen.

In slechts een van deze takken bevind jij je nu: alle andere zijn ongerealiseerde mogelijkheden, oftewel gemiste afslagen. Omdat de tak waar jij je bevindt het resultaat is van een groot aantal keuzes, ben je in hoge mate verantwoordelijk voor je eigen toestand. Dit idee resoneert met bijvoorbeeld de existentialistische filosofie van Jean-Paul Sartre: de mens kan in die filosofie niet om zijn verantwoordelijkheid heen, omdat de huidige toestand de resultante is van zijn of haar eigen keuzes.

Lang niet iedereen gelooft dat de zaak zo in elkaar steekt. Zo zijn er bijvoorbeeld ook mensen, die denken dat de vertakkingen in de boom niet echt bestaan: die vertakkingen zijn slechts een onbeholpen projectie van de menselijke geest, die nu eenmaal niet kan ophouden zich af te vragen wat er zou zijn gebeurd als er iets anders was gebeurd dan er is gebeurd. In het echt ligt de toestand van de wereld op tijdstip t+1 echter volledig vast, gegeven de toestand op tijdstip t. Er is dus geen boom, maar alleen de tak waarin wij zitten, en het idee dat er echt iets anders had kunnen gebeuren dan er daadwerkelijk is gebeurd berust op een denkfout.

In dit idee, dat zich in tegenstelling tot wat veel mensen denken niet natuurlijk verhoudt met vigerende wetenschappelijke theorie, maar eerder neerkomt op een extensie van de religieuze ideeën van bijvoorbeeld Maarten Luther, heeft verantwoordelijkheid geen echte inhoud. Omdat de mens nooit echt wat te kiezen heeft, kun je hem of haar ook nooit echt iets aanrekenen. Tegenwoordig heb je ook neurocalvinisme: een variant van deze denktrant die losjes gebaseerd is op genetica, psychologie, en hersenwetenschap. In de naargeestigste versies van het determinisme ligt enerzijds bij je geboorte al vast hoe je hele leven eruit zal zien, maar word je anderzijds toch gestraft als je je niet goed gedraagt.

De ontplofte keuzeboom van de existentialisten en de geïsoleerde tak van de deterministen zijn twee heel verschillende manieren om tegen het leven aan te kijken. De meeste mensen kunnen het niet helpen zich af te vragen, welke van deze theorieën nu waar is. Dat is een verdomd lastig probleem. Geen van beide theorieën is empirisch verifieerbaar of falsifieerbaar. Je kunt dus onderzoek doen tot je een ons weegt, maar je komt er niet achter welke klopt. Sommige mensen vinden dit heel erg. Zij kunnen niet verkroppen dat een zo belangrijk probleem geen “wetenschappelijk” antwoord kan hebben: dit filosofisch raamwerk stuurt immers ons idee van verantwoordelijkheid en zo komen we automatisch uit bij de vragen van schuld en boete die aan de wortel van onze samenleving liggen. Als de wetenschap ons hier niet uit de brand kan helpen, hoe moet het dan verder?

Daar kun je ook anders naar kijken. Juist omdát er geen empirisch antwoord is, staat het je vrij om de kwestie naar eigen inzicht te benaderen. Je kunt dus kiezen.